DAW KABA 3 - SHAGAWNG BUM GA HTA BYIN LAI WA SAI HKU WA NI A LAM

(JI WA NI A MAU MWI MATSING)

Moi shawng de shagawng Bum ga hta shingra mabyin lam a tsinyam hku wa amyu myu hkrum sha lai wa sai, Ji wa ni a maumwi lik nga ai.  Jinghpaw shagawng bum ga hta byin lai wa sai hku wa tsin yam amyu ni a mying lawu na hte maren hku wa amyu ni rai nga ai. 

3:1      Ji Woi Ni A Ga Matsing

3:1. 1  Shing Rawng Hku Wa (Zar Rung Dakø)

Jinghpaw shagawng bum ga hta moi shawng de Shing Rawng Hku wa byin lai wa ai.  Hkrum sha lai wa sai.  Raitim galoi aten, gara shaning hta byin lai wa sai lam n chye lu ai.  Shing Rawng Hku wa ngu ai gaw marang n htu ai, aten na na jan kri nna, bum maling kata na hpun kawa naw nam ni yawng hte hkai nmai hpun ni hte namsi nam saw hpun ni yawng hkraw si mat ai hte sha hpa n lu ai.  Jan kri ai lam a majaw hpa hkai tim kaman hkraw sum mat ai. 

Jan kri ai majaw hka shi, hka nu ni hkyet ke mat ai hte yam nga du sat ni hte shinggyim masha ni ru yak tsin yam hkrum ai hku wa rai nga ai.  Jinghpaw shagawng bum ga hta Shing  Rawng Hku wa byin lai wa sai.  Hkrum sha lai wa sai lam ji wa ni tsun hkai ai mau mwi nga nga ai.  Raitim gade lang du lai wa sai, galoi aten hta hkrum kadup sai lam written Record n lu ga ai.  Jinghpaw shagawng lamu ga hte, lamu ga matut ai Latitude hte Contour line ang nga ai Miwa mung hte India (Kala) mung ni hta byin lai wa sai Shingrawng hku wa ni a Record hte sawn ding daw yu yang tak sawn la lu na kun?  Hpa majaw nga yang – Latitude line ang ai re majaw sawn la mai nga ai.  Shing Rawng hku wa gaw nhtoi ladaw gu ai shaloi Hpawt shingdum e mung anhte a Buga ginra hta bai kayin du wa lu ai.  Shingra mabyin Shing Rawng hku wa gaw Jinghpaw shagawng bum ga hta bai du pru wa lu ai lam myit dum mai nga ai.  Ndai shing Rawng hku wa tsinyam laja dik nga sai lam hpe Bu Shuk Mung Lu ngu nna mung hkam sha lai wa masai.  Shing Rawng Hku wa gaw lama bai du pru wa ang ai shaloi tinang Hkrai tinang gara hku nna mung n yen lu na re ai.  Kaga tsan ai shara kaw na karum kahtau lam lu la yang sha shalai kau lu nga ai.

3:1. 2  Shahting Hku Wa (Lang Zil DakØ)

Shagawng Bumga hta Shahting hku wa hkrum sha lai wa sai.  Shahting hku wa ngu ai gaw shagawng Bum ga hta lamu jan n mu ai, marang hkrai htu ai hte amu galaw sha n mai, yi nat jan n nga ai.  Amu galaw pru sa n mai ai.  Hkai da ai hkai n mai ni yawng mung, marang hka grai law wa nna yawng yat sumj mat wa ai majaw hkrum ai yak tsinyam hku wa rai nga ai. Dai ni na aten hta gaw Hkauna galaw sha chye wa sai majaw Shahting hku wa kaw na gaw lawt lu na lam hku wa ang na kun?

3:1.3   Hkawn Hku Wa 

Shagawng bum ga hta moi shawng de Hkawn Hku Wa ngu ai mung hkrum lai wa masai da.  Hkawn Hku wa ngu ai gaw tinang a amu bungli yi ngam hta aten dep shang galaw n lu ai.  Tinang a bungli hta aten n lu jaw ai, tinang a bungli hpe yen kau da, kabai kau da ra ai majaw hkrum sha ai yak tsinyam hku wa rai nga ai.  Hpa majaw tinang a bungli yi ngam hpe kabai kau da, yen kau da ra ai i?  Ningbaw tai ai ni, ningbaw galaw ai ni a maga kaw na hpang hkan shawa masha ni hpe ningbaw tai ai ni a matu sha galaw shangun ai, ningbaw galaw ai ni hkan shawa masha, mare masha ni a n tsa e ningbaw tai nga ai ni a maga kaw na adip arip kabai mara kau dat ya ai, yen kau da ya n mai ai, n shabyin ya n mai,hprai n mai ai, ana shin aming hte shawa bungli kaba ni majoi hpaw shalaw, rai nga ai majaw hkrum ai taw matsan, hku wa tsinyam rai nga ai.  Dai ni anhte a aten, anhte a shara ni hta mung ndai lai masa ni grai nga nga ai.  Masha machyaw mi sha rawt jat nna, mung shawa masha lanlak matsan tsin yam hkrum ai Hkawn Hku Wa re ai.  Jat galu kaba na malai hkrat sum jam jau ai lam re ai.

3:1.4   Zinli Tsin Dam Hku Wa:

Moi shawng de shagawng bum ga hta zinli tsindam hku wa mung hkrum lai wa sai da!  Zinli Tsindam hku wa ngu ai gaw ana zinli kaba hkrum ai hte masha law law si hkrung si htan, machyi magaw tsinyam kaba hkrum ai majaw amu bungli galaw masha n nga mat ai majaw hkrum ai ru yak tsinyam re ai.  Zinli tsindam hku wa gaw shing Rawng hku wa tsinyam hte matut hkat seng hkat ang ai.  Jan kri ai hte ana zinli hkan nang chye ai.  Kan Hkye ana, htawk dang ana ni byin chye nga ai.  Masha asak law law sum mat chye ai.  Masha htinggaw law law n li htum lawm mat chye ai.  Ndai tsinyam kaba shagawng bum ga hta shawng de law law lang byin lai wa masat lam na chye lu ai.

3:1.5   Shing Wang Hku Wa:

Shagawng Bum ga hta shawng de hkrum lai wa masai.  Shingwang hku wa ngu ai gaw hkrung kanu ni rai nga ai.  Ladung hpan amyu myu hte tung htet, kahkit, kadawn, shingtai sumpra ni lak lai kaw htam ali wa nna, hkai n mai ni hpe sha shama jahten kau ai majaw byin hkrum chye ai ru yak hku wa tsin yam re ai.  Shing wang hku wa gaw ginra shara grup yinj kaji hta sha byin chye ai. Raitim grai sum lam kaba byin chye ai.  Shingwang Hku wa gaw Jinghpaw shagawng bum ga hta shawng de byin hkrum lai sai.  Hpawt shingdim de mung hkrak sha byin na re ai.  Bai kayin du wa na re ai.

3:1.6   Hpaw Wang Hku Wa:

Shawng de Jinghpaw shagawng Bum hkrum sha lai wa sai da!  Hpawwang hku wa ngu ai gaw, lagawn ai majaw hkrum sha ai taw matsan tsin yam shing n rai sawn shut, takj shut ai lam a majaw jam jau hkrum ai lam ngu jang mung n shut na re ai.  Hpaw wang hku wa ngu ai gaw masha yawng mayawng shawa dawtsa daw rut yan kanawng nna, sha hpa lu ai, sha hpa rawng ai de yan kanawng nna, lu sha lu ai wa gaw yan kanawng ai shama ni hpe loi sha, kachyi sha hpra matep garan jaw jahproi ra mat ai da! Dai kachyi sha rai nga ai shah pa hpe lahpaw lap kaba hte kaba wawm wawm di nna jaw jahproi kau ra ai hku wa re ai.  Lagawn ai majaw shing nrai sawn tak shut re ai majaw katut chye ai tsin yam gaw lu su ai ni du hkra yak jam jau hkrum chye nga ai.  Dai ni anhte a aten hta mung Hpaw Wang hku wa a kumla ni grai nga nga ai.  Hpaw Wawng hku de du chye ai kyang ni grai law nga sai.  Mahkoi byin mahkoi lu ngu myit sawn hte Ja Maw de, Lung Seng maw de yawng mayawng yan hkrai yan kappa wa sai aten re.  Byin na, awng na malai yak ai de grai jam jau ai de du chye ai.  Myit dum mai nga ai law.

3:1.7   Machyu Ning Jam Hku Wa:

Shagawng bum ga hta Machyu Ning Jam hku wa ngu byin lai wa sai da!  Machyu Ning Jam Hku Wa ngu ai gaw matse labye Sharaw sawng ai, Ali wa ai.  Sharaw matse law wa ai, sharaw grai ju wa ai.  Sharaw matse hpyen majing tai wa nna, sharaw matse hpe hkrit tsang ai majaw bungli yi ngam de n mai sa ai.  Nta nhku e hkrai hkrit makoi nga ra mat ai hte bungli n lu galaw, bungli sa n mai dinghku a hkai lu hkai sha bungli hpai mat ai majaw lu sha n lu hpang gara kaw si hkrum ai hku wa rai nga ai.

Moi shawng de Jinghpaw Wunpawng la shadang ni gaw azet azang re atsam rawng ai grai law ai da.  Machyu ning jam-sharaw matse hpyen kaba wai mat ai hpang daw de Jinghpaw Wunpawng la shadang sha ni lagawn ai kyang lu wa sai da nga tsun ai.  Machyu ning jam hku wa ten hta la shadang ni gaw yi wa yi sa, bungli yi ngam ni hta tinang a hkum hte Madu jan kashu kasha ni hpe matse labye sharaw hpyen kaw na makawp maga na matu la ni gaw madu jan kashu kasha ni a makau de htep htep rai galoi mung n sim nsa aten jaw ra mat ai.  La ni gaw matse labye sharaw hpyen hpe shingkang lu nna nta dinghku masha ni a shim lam la ai hta aten jaw ra sai.  La ni gaw machyu ning jam hku wa aten hta ta tut bungli n shang sai.  Dai machyu ning jam hku wa ten a hpan gdaw kaw nna, Wunpawng dinghku kawa la ni law malawng lagawn ai kyang lu nna, lagawn ai ni tai mat wa sai.  Jinghpaw Wunpawng la sha ni lagawn kyaang lu wa ai gaw machyu ning jam hku wa kaw na kap lawm wa ai re da!  Nga tsun ma ai.  Lagawn ai kyang gaw n kaja ai, anhte amyu a matu lagawn ai kyang gaw n htuk mat sai.  Lagawn ai kyang hpe kabai kau ra sai.  Machyu ning jam hku wa gaw Kawa sum sum ai lam hte matut nga ang ai.  Sharaw matse law wa, dai sharaw matse gaw shing gyim masha ni hpe rim nna, sharaw matse gaw shinggyim masha ni a Shan hpe sha magang grau nna, masha kaw htim wa magang re nga ma ai.

3:1.8   Pu Shuk Mung Lu: Hku Wa:

Pu Shuk Mung Lu ngu ai gaw si hkrung si htan ru yak tsin yam kaba hpe ngu ai.  Pu Shuk Mung Lu Gaw shing lawng hku wa a majaw byin ai, hkrum sha ai yak tsin yam rai nga ai.  Jan kri ai shing lawng hku wa kaba hkrum ai shaloi pa layang ga de nga ai ni grau nna ru yak tsin yam kaba hkrum wa ai shaloi shah pa loi li lu mai ai de, nam maling kata de, makau mayang de htaw rut wa ai hte tinang a lagaw ndung ang ai de yan wa ra sai, lam kaang hkan, maling kata hkan masha si mang ni sumpum mat wa sai, dai tsin yam hkrum sha lai wa sai.  Byin hkrum lai wa sai.  Dai tsin yam kaba hpe Pu Shuk Mung Lu ngu sai.

3:1.9   Yu Li Hku Wa

Shagawng bum ga hta aten ladaw galu dik nna, laja dik ai hte byin ding yang rai kayin pru wa ding yang rai nga ai gaw Yuli Hku tsin yam re ai. Yu Li hku gaw kawa sum jai lam a majaw byin pru ai.  Yu li yu gaw yu matse ni rai nga ai.  Yu li yu du wa ai shaloi shinggyim masha ni a yi, sun, hkau na ni hta tu ai hkai da ai shah pa nsi nai si ni yawng hpe nam maling kata na naw nam ni yawng yu li yu a matu sha tai  mat nna, sha shama kau ya ai majaw hkrum katut ai tsin yam hku wa rai nga ai. Yu li hku a lam alak mi ka madun da n ngai.

Madun da ai hku wa tsinyam ni gaw Jinghpaw shagawng bum ga hta shawng de hkrak teng sha byin lai wa sai.  Jinghpaw shagawng bum ga shingra mabyin lam a ru yak hkrum shangun ai lam a npawt-Root course gaw gara hpa baw re lam hkrak n lu tsun na re.  Tim ntsa lam hku nna tsun lu ai gaw:-

(1)   Du hkra ladaw gum lu wa chye ai lam.

(2)   Kawa amyu ni sum wa ai lam ni hta hkrak sha seng hkat matut hkat ai lam nga nga ai.

Shagawng gum ga hta hku wa ru yak lam shabyin ya nga ai Du hkra ladaw a gum lu lam hte Kawa amyu ni sum sum wa ai lam shabyin ai ladaw ni gaw, lamu ntsa na shagan hpung ni, Cosmic ni a pyen kayin ai lam ni hte lamu ga kata na wing wai kayin shing grup nga ai katsi-kahtet hpaji lam ni hte mung matut hkrat seng hkat ang na kun?  Sawn let hpaji kung ai ni, hpung tang (Science) hpaji kaba lu ai ni mahtai tam sawk tak sawn shachyaw lam galaw mai nga ai.

Jinghpaw shagawng bum ga hta madun da ai hku wa tsin yam ni byin lai wa sai, nga lai wa sai, hkrum sha lai wa sai lam ji wa ni a mau mwi nga ai.  Raitim galoi aten gara aten hta byin lai wa sai lam Written Record n lu ga ai. Yu li hku wa a lam gaw kawa amyu ni sum sum wa ai lam hte lang lata matut hkat ai, seng hkat ai lam re majaw yu li hku wa tsinyam gaw Jingpaw bum ga hte lang kata nan seng mat sai.  Jinghpaw Wunpawng buga gaw shagawng bum ga rai ya ai re majaw kawa sum ai lam hte kawa sum a lam, kawa sum ni ladaw ni a lam atsawm mahtai tam sawk la, sharin matsing la na mai nga ai.  Moi shawng na ban prat ni hta shagawng bum ga hta yu li hku law law lang matut manoi hkrum sha lai wa masai.

3:2      Mungkan Mungdan Ni A Shingra Mabyin Tsin Yam Lam:

Mungkan mungdan ni hta shingra mabyin lam a majaw shinggyim masha ni hkrum sha lai wa sai, hku wa kaba ni, ana zinli kaba ni a lam mungkan mungdan ni law law hta na anhte Jinghpaw mung hte Htinbu nga ai Miwa (China) hte Kala (India) mung na shingra mabyin hku wa ni a lam hte ana zinli ni a lam mungkan record masing da ai lam hta na kau chyen mi ka madun da nngai.  Ndai hpe ka madun ai lam gaw Jinghpaw shagawng bumga hta byin hkrum lai wa sai shingra mabyin a hku wa ni hte Ana zinli lam ni gaw Latitude line contour line bung ai htingbu ni htep ai Miwa mung hte Kala mung ni hta byin hkrum lai wa sai ladaw ni hte mahkoi byin ang sai kun?  Sawn tak masam la chyai lu na matu ka shalawm da nngai.

3:2.1   Mi Wa (China) Mung Na Hku Wa Tsinyam Ni.

1)     1333-1337 ning laman Miwa mung ding dung daw hta Jan kri ai shingra mabyin lam a majaw hku wa kaba hkrum lai wa sai.  Dai hta sha n-ga Htawtang (Plague) ana zinli kaba bai hkan nang nna ru yak tsin yam kaba hkrum masai. Hku wa a majaw masha Wan 6 si mat sai. Htawk tang ana zinli kaba bai hkan nang nna, dai htawk tang ana (plague) ana hte masha wan 75 ru si lawm mat wa sai.  Ndai gaw mungkan ga ntsa na kaba dik htum ai hkrum sha ruyak tsin yam kaba re ai lam ka da ai record mu lu ai.

2)     1876-1879 laman, Mi Wa mung hta (3) ning Jan kri sai.  Hku wa kaba hkrm sai. Dai hku na tsin yam hte masha wan 70 si lawm mat sai. Laja dik kaba dik hku wa re ai.  Kashun kashe rai masha shada sat hkat ai hte masha shan sha ai du hkra byin wa sai. Asak kaji ai ni hpe dut sha nna mayam shatai sai.  Hku wa tsinyam hta masha si mang nau law wa ai majaw masha si mang 10000 (mun mi) shang ai n hkun kaba ni htu nna lup makoi ra ai kaw du hkra tsinyamkaba sai. Dai aten gaw Mancho hkawhkam ni up ai ladaw hta re ai.  Uphkang ai Mancho hkawhkam ni gaw dai tsin yam hpe ip magap da sai lam a majaw mung masha ni yuyak tsinyam kaba hkrum ai lam hpe aten grai lai mat ai hpang she kaga mungkan mungdan ni na chye lawm sai.  Dai byin hkrum ai lam kaga mungkan mungdan ni chye ai hte matsan dum karum mayu timung dai aten na Mancho Hkawhkam ni a Sumri Hkyeng masa lam a majaw dingbai dingna lam law law nga sai.

3)     1914-1924 ning laman Miwa mung hta shaning galu hku wa kaba hkrum ai hte matsan yak tsin yam kaba hkrum sai.  Machyi zinli ana bai hkan nang lawm wa sai majaw masha wa (20) jan si mat wa sai.

4)     1928-1930 ning ten Miwa mung hta Jan kri ai shingra Hku wa tsin yam kaba hkrum sai.  Dai hku wa tsin yam a majaw masha wan (3) jan si mat sai.

4)(5) 1936- ning hta, Miwa mung hta Shing Rawng hku wa hkrum ai majaw ruyak tsinyam kaba hkrum sai.  Masha wan (5) jan si mat sai.  Ndai gaw Miwa mung hta hkrum lai wa sai lam ni re.

3:2.2   India Kala Mung na Hku wa:

1)     1669-1670 ning hta shingra mabyin Jan Kri tsin yam hte hku wa kaba hkrum sai.  Dai hku wa tsin yam hta masha wan 3 si mat sai.

2)     1769-1770 ning laman shata (18) tup marang n htu ai, Jan kri ai shing rawng hku wa tsinyam kaba hkrum sai hku wa kaba tsinyam hte rau kan hkye ana bai hkan nang nna tsinyam laja lana kahtap hkrum ai majaw masha wan (6) jan si mat sai.  Kaga mungkan mungdan na karum ai lam hpe mung dai aten na India asuya ni dingbai dingna jaw ai majaw mung masha ni grai jam jau hkrum masai.

3)     1876-1870 ning hta India mung hta e shingra mabyin duhkra ladaw gumlu ai tsinyam hkrum ai majaw hku wa kaba hkrum sai.  Dai hku wa hte rau ana yoga tsinyam amyu myu hkrum sha sai.  Dai mabyin tsinyam a majaw India mung hta masha wan (5) jan si lawm masai lam ka da ma ai. (Saya Tin Shwe- World Record Laika Buk, Yangon: Sape U Zape, Laika man 95-97).