Jinghpaw shagawng bum ga hta kawa amyu law law hpan nga ai. Kawa amyu hpan langi hte langai shi aten du, nhtoi gu wa ai shaloi sum sum n na kawa amyu ban prat ningnan bai bra wa ma ai. Kawa amyu hpan hta hkan nna sum hpe mying shamying ma ai. Gashadawn – Ding mang ga, Hkahku Jinghpaw ga, Hkahku ga rai nga ai. Sum sum ai nga ai ga gaw shagawng bum ga hta tu ai kawa amyu hpan ni lap run mat nna apu pu ai hte kawa hpun ni hta asi si wa ai lam hpe “SUM SUM” ai nga ma ai. Sum sum ai lam gaw grai n kaja ai, akyu yawm ai re ai, Shagawng Bum ga nam maling kata na pri nem tsawm ai, manu dan ai kawa amyu ni yawng bum ting mung ting na kawa ni yawng hkrawt mat ai sum mat ai lam rai nga ai. Kawa sum sum ai lam a majaw matut hkrum hkra shangun ai lam gaw shaggyim masha ni, hkai nmai ni a ntsa e lang lata hkra wa nna, sum sum ai lam a majaw shinggyim masha ni a nga mu nga mai jat galu kaba wa lam hpe kayat daw kau ya nna, sawn n dang lu ai machyi lam sum lam hte shingdim maga de nhtang ka nawng kau da ai lam hkrum shangun nna ru yak jam jau lam kaba hte katut shangun ai sum sum ai lam re ai.
Ali ai ngu ai ga mung – Dingmang ga, Hka hku ga, hka hku ga na Jinghpaw ga rai nga ai. Ali ai, Ali wa ai ngu ai g a lachyum gaw akajawng sha lang lata law wa ai, chya wa ai lam hpe Ali ai ngu nna tsun ai. Shagawng Bum ga na kawa amyu ni sum ai shaloi yu gumdin katsu wa ai, nam ubyit, utsa, ugan ni gumdi rawt wa ai. Ladung, sumpra ni lak lai law wa nna, yi hkauna, sun ginwang ni hta na hkai nmai nsi naisi ni hpe sha kau nga ai.
Shagawng Bumga na kawa amyu maling ni yawng kawa amyu hpan ni a asak hta hkan nna aten du, nhtoi gu wa ai shaloi Hpun a hkrang hte nsam yawng shai wa ai. Kawa lap yawng yawng mat mat nna, grai tsawm ai apu pu wa ai, apu a hpang kawa hpun nhpang yawng hte Bum ting mung ting na kawa maling ni yawng asi si wa ai. Sum sum ai lam gaw, kawa amyu hpan ni a asak ladaw galai ai lam re ai. Shawng na kawa hpun ninghpang, kawa pawt yawng ru nawng hkrawt mat nna yawng mat wa ai hpang sum si kaw na kawa hpun pan ni bai tu pru wa ai.
Sum sum ai lam gaw shinggyim masha ni a matu machyi ai lam sum ai lam , ru yak tsin-yam jashawn bang ya ai, shingra mabyin lam ai ru yak tsin-yam chyinghka kaba dik rai nga ai. Nam
Sum a lam hpe moi ji wa ni tsun ai , lang nga ai ga hku nna mung lachyum lahkawng hku lang nga ma ai.
1) Myit kahtet , pawt sindawng rai wa ai aten e, matsa ai ga, dagam dala ga, n kaja ai ga lachyum hku nna lang ai- Ning nga nna tsun ma ai. “Sum sum ai zawn htum myit ga, sum myit ga, Sum zawn sum u ga, nga nna matsa mawa ga, dagam dala ga, n kaja ai ga lachyum hku nna lang masai.
1)
2) Kaja ai shaman ga, myit mada hpa kabu lawm ai kabu hpa lachyum hku lang ai. Sum hpe shaman ga hku nna lachyum shapraw nna lang ai shaloi- Sum ngu ai ga hkum a malai, Sum ngu ai ga hkum a shara hta “Nen tu” ngu ai ga lang ma ai. “Sum = Nen Tu” ngu galai lang ma ai. Nen tu zawn tu u ga, nen tu zawn pra u ga ngu lang ma ai.
4:1 Kawa Amyu Hpan Ni A Asak Ladaw
Kawa Wa Sang mung, sum sum ai lam n na yu ai da! Galoi sum sai – sum ai shaloi hpabaw kumla byin pru chye ai lam maumwi lik hpa n na yu ai. Jinghpaw shagawng bum ga hta tu ai kawa amyu Wa Mung kawa hte Wa sang kawa amyu ni hta lai nna kaga kawa hpan ni yawng gaw sum sum ai hta lawm ai. Shagawng Bum ga hta tu ai kawa amyu hpan ni law malawng gaw shaning (50) ning hta ladaw hkrak hpring nna sum sum ai hta ladaw mi hpungdim nna ladaw ningnan hta bai tu pra nga ai. Hkrak matsin da lu ai ladaw gaw 1950 ning kaw na 1981 ning laman hta shagawng bum ga na kawa amyu ni yawng sum sum mat sai. Ndai madu da ai ladaw gaw kawa amyu ni a asak ladaw shaning ni n re ai sha sum sum mat hpang ai kawa amyu kaw na sum hpungdim ai du hkra Kawa amyu ni sum sum ai ladaw hpe sha madun ai lam re.
Shagawng bum ga e tu ai kawa amyu nkau mi gaw asak ladaw shaning (50) ning n ga ai shaning 100, 200, 300, 400, 500 galu ang ai lam tak sawn ma ai. Ndai tak sawn lam htawm hpang shingdim de hkrak chye lu na re ai law. Jinghpaw shagawng bum ga hta kawa amyu ni sum sum ai lam hte sum sum ai aten ladaw ni hpe hkrak chye da, matsing da ra ga ai. Hpa majaw nga yang Shagawng Bum ga na kawa myu ni sum sum ai lam hte shinggyim masha ni a yi sun hkauna na hkai n mai ni hpe Pin lu jahten ai shingra hpyen ni a majaw shinggyim masha ni a matu yak jam jau tsin-yam kaba hkrum shangun nga ai. Kawa sum sum ai lam a majaw shingra hpyen du pru wa ai. Shingra hpyen du pru wa ai majaw shinggyim masha ni hta yak tsin-yam kaba du pru wa ai.
4:1.1 Kawa Asak (50) Ladaw Hta Sum Ai Kawa Amyu Ni
Kawa asak (50) ning hpring ai hte sum sum nna, ladaw mi hpungdim da ai lam hkrk chye da lu ai kaw amyu hpan ni gaw-:
-Wa ri –Wa Lang, Laken, Awe Nang, Awe Nin, Sin lum kawa, Sam hting, Laman galu, Gang Sharang, Maphong adam, Jahø –
Ndai kawa amyu ni gaw shining (50) hta sum ai lam hkrak chye lu sakse madun lu sai. Asak ladaw (50) ning bung nga ai raitim sum sum ai ladaw shining ni gaw shai nga ai.
-Wa ri, Wa lang gaw lai wa sai 1950 ning hta sum sai. Du na 2000 ning hta Wari kawa bai sum wa na re ai. Wa ri kawa gaw kawa amyu ni a hpang amyu ni sum bai sum na matu hpang ai, Sum sum hpang ai amyu re ai. Wa ri kawa sum ai shaloi yu li kaba gaw n ngai ai. Yu lut yu zam hku na hkai nmai ni hpe sha jahten wa ai. Yu lut yu zam gaw mung ting n machyi ai, raitim Ginra kaji, shingwang kaji, Ginwang kaji daram hku nna machyi tsin-yam hkrum chye nga ai.
Laken 1977 ning hta sun sai. Lai wa sai 1927 ning hta kalang Laken sum sai lam sakse hkrak mu lu sai. Du na ra ai ladaw hta gaw hkam sha yak ai Yuli hku tsin-yam hkrum nga ai. Laken kawa amyu mi sha san rai sum sum ang ai ladaw sha rai jang mung ting hten bya lam kaba gaw n byin ai, lapran tsang daram ht ang ai yuli hku tsin-yam gaw mung ting hta hkrum chye ai lam tak sawn lu ai.
Mung ting hten bya wa lu ai Sum hte seng ai Yuli hku, hku wa tsin-yam kaba amyu lahkawg ladaw lahkawng nga ai lam shagawg Bum ga na salang ni tsun hkai ma ai. Dai ladaw ni gaw wa hpaw chyang (Wa Hpaw Wa chya) hte Laken sum ni hkrum ang ai ladaw hte Wa Raw chyang (Mai Ru kawa chyang hte Laken sum hkrum ang ai ladaw ni rai nga ai. Dai ladaw (2) hta gaw Mung ting hten bra ayai mat wa chye ai hku wa tsin-yam kaba dik hkrum wa ai ladaw ni re ai. Kawa Wa Hpaw Chyang hte Laken: Wa Raw chyang hte laken sum ni hkrum katut ang ai ladaw ni hta hku wa Tsin-yam hkrum ai shaning ladaw kalu dik rai nga ai. Shaning (6) ning hte (7) ning ru yak hkam sha nga ai. Kaga kawa amyu ni sum ai ladaw hta yu li lawm ai raitim aten kadun nga ai. Buga ginra shingra kaji hta sha hku wa hkam sha ai, Yu li-yu zawn yu lut yu zam ngu a madang hta sha re ai.
Laja dik ai Yu Li Hku wa tsin-yam kaba gaw Kawa wa Hpaw chyang hte Laken sum hkrum ang ai ten, Wa Raw chyang (Mai ru ru nak) hte Laken sum hkrum katut ang ai ladaw ni rai nnga ai. Dai ladaw (2) gaw mung ting hte senng ai, mung ting hten bya ayai mat wa ai hte si hkrung si htan kaba dik hkrum nga ai.
Lapran le re kaba dik ai yu li hku tsi-yam gaw Sin Lum kawa hte Laken sum hkrum ai ladaw re ai lam chye lu ai. Lapran le re ram ram kaba ai yu li hku tsin-yam hkrum nga ai. Shaning hku nna (3) ning aten galu ai ru yak tsin-yam hku wa hkrum sha lu ai. Ndai aten ladaw ni hpe lawu e madun ai sawn lam hpe yu nna sawn chye lu na re ai.
4:1.2 Aji Awa Ni a Numhtet Ga:
1) "Kawa Wa Hpaw Chyang (Wa nak-Wa chyang) sum ai shaloi gaw Bung hkaw hkaw ai daw de na ni sadi maja nga mu oi" nga ai. Ndai kawa amyu gaw Mali Hkrang Wa Lawng hte Mali Nmai Wa Lawng ginra ni hta grai tu ai. Hku wa tsin-yam 6, 7 ning hkam sha ra ai nga ai. Lai wa sai 1977 ning hta byin hkrum hkra lai wa sai.
2) Kawa Wa Raw (Mai Ru ru nak): Wa Raw kawa chyang hte laken sum hkrum katut wa ang ai ladaw hta gaw Bung daw daw ai daw de na ni sadi maja nga mu oi. Wa Raw kawa wa chyang (Mai ru nak) Gaw Chyai Hku hte Hkrag Hku Bum kaba daw de grai tu ai. Hku wa Tsin-yam shaning 6-7 ning hkam sha ra ai. Ndai Sum ladaw garai n du ai.
4:2 Myit Sawn Tak Yu Na Lam
Shagawg Bum ga na kawa amyu ni hpa majaw sum ai i? Kawa amyu n kau mi shaning 50 ning ladaw gu jang sum ai. Kawa amyu nkau mi shaning 50 hta n ga ai, shaning 100,200, 300, 400, 500 she ladaw gu, ladaw mi hpring nna sum ai.
Hkyen Jaw Na Hkaw hte Panglai Nammukdara gaw shada seng hkat matut hkat nga ai.
Mungkan ga "Earth" gaw shi a kayin kawai hkawm nga ai. Lam yan kri (Post) hta nari (24) hta kalang grup nga ai majaw Shani hte Shana byin pru wa ai.
Mungkan ga "Earth" gaw jan hpe kawai kayin shinggrup yang nhtoi 365 1/2 hta kalang kayin grup ai majaw mungkan hta du hkra ladaw amyu myu shabyin ya nga ai. Dai hte maren kaga Solar Comets gumdin ni kayin grup hkawm ai lam ni a majaw mung mungkan ga ntsa e mung, ga kata e mung byin hkra ai lam lawm ang ai kun? Anhte matsing lu sai ladaw hta shagawng bum ga na kawa amyu ni amyu langai a hpang amyu langai sum sum wa ai gaw 1950 ning kaw na 1984 ing du hkra rai sai.
Solarsystem Diamater Planet years
1. Mercury 300 miles 88 days
2. Venus 7575 225 days
3. Earth 7926 365 ½ days
4. Mars 4216 687 days
5. Jupiter 88700 11.6 years
6. Sumtum 76500 29.4 years
7. Uranus 30900 54.0 years
8. Nepture 33000 164.8 years
9.Pluto 3550 267.7 years
Mungkan masha ni sawn tak n hkawn lu ai shaning law law na jang she kayin du wa rai chye ai shagan hpung Comets hpungtang shagan ni mung nga ai. Dai hp ung tang shagan hpung Comets ni hpe Comet visittors shagan manam ni ngu ma ai da.
1) Hallley's Comets Haalley's shagan- Comets gaw shaning 76 hta man man kayin pru nga ai da. Halley a shagan gaw BC. 240 ning kaw na 662 ning hta mung pru wa sai.
2) KoHutet Comets- Donatis Comets- 858 hta pru sai.
3) Brook's Comets- 1893 hta pru sai.
4) Cunning Comets- 1940 hta pru sai.
5) Hyakutate Comets- 1996 ning hta du pru wa sai.
Shagawng bum ga na kawa amyu ni sum sum wa ai ladaw hte kawa amyu ni hpe sawn tak la mai nga ai ngu myit mada let ka madun ai lam re ai law.
4:3 Myit Tak Sawn Dingdaw Ai Lam
Laken kawa gaw shaning 50 ning hta ladaw galai sum sum mat nna ram ram laja ai yu li hku tsin-yam hkan nang nga ai. Dai hta grau nna kaba dik ai yuli hku tsin-yam ni gaw;
1. Laken kawa hte kawa wa hpaw chyang kawa myu ni sum hkrum ai ladaw hta re ai (1977 ning hta hkrum masai) Hkahku mung shagawng bum ga yawng tinggram tai wa sai.
2. Laken kawa hte kawa waraw chyang (Mai ru nak) kawa ni sum hkrum ai ladaw ni hta laja dik ai hku wa kaba hkrum nga ai. Wa raw kawa gaw Hkyen bum ginret hta tu ai bum kawa myu ni re ai. Kawa Waraw myu garai n sum ai. Kawa Wapaw chyang hte Waraw kawa myu I gaw sum ladaw shaning 50 n-ga ai. Shaning 100 hta pyi n ga ang ai lam sawn la ma ai. Shaning 100 hta sum ai kawa myu ni hta na Mai chyu, Sama hte HtayØ kawa ni lawm nga ai. Wa hpaw chyang hte waraw chyang kawa myu ni gaw shaning 100 n-ga ai: shaloi shaning 6-7 ning na ai hkam sha yak ai Tsin yam hkrum ra ai ladaw galu dik tsin yam rai nga ai. Dai majaw atsawm sha sawn matsing da na mai dik nga ai law. Htawm hpang shingdim de atsawm sha sawn tak la lu u ga lawu na hte maren ka madun dat nngai.
3. Laken kawa hte Sinlum kawa hkrum ai ladaw hta Yuli hku wa tsin yam (3) ning na ai ru yak hkrum chye nga ai. Ndai mung ram laja ai Yuli hku tsin yam ladaw langai mi re ai. 1977 ning hta laken kawa, Sinlum kawa hte Wa hpaw chyang kawa myu ni rau sum hkrum masai rai. Laken hte Sinlum kawa gaw 50 ning ladaw bung ai hta rau sum gin run nga ai rai.
1. Laken hte Sinlum kawa a sum ladaw bung ai, 50 ning re ai.
2. Kawa Wa
3. Kawa Waraw chyang (Mai runak) shaning – 100, 200, 300, 400, 500
Lai wa sai ten kawa sum ladaw hte yu li hku wa tsin yam kaba hkrum lai wa ang sai ladaw hpe tak sawn ai lam
